ពុទ្ធចក្រអាយធី: គម្ពីរព្រះត្រៃបិតក

ព្រះត្រៃបិដក ប្រែថា កញ្រ្ចែង ឬ ល្អី ៣ សម្រាប់ផ្ទុកពាក្យពេចន៍របស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធគឺ ៖

ព្រះវិន័យ ឬហៅថា វិន័យបិដក (ចាប់ពីសៀវភៅភាគ១ ដល់ភាគ១៣)។

ព្រះសូត្រ ឬហៅថា សុត្តន្តបិដក (ចាប់ពីសៀវភៅភាគ១៤ ដល់ ភាគ៧៧)។

ព្រះអភិធម្ម ឬហៅថា អភិធម្មបិដក (ចាប់ពីសៀវភៅភាគ៧៨ ដល់ ភាគ១១០)។

វិន័យបិដក បំរាមឬច្បាប់ បញ្ញត្តិសម្រាប់ អ្នកបួសក្នុងសំណាក់របស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ហាមមិនឲ្យធ្វើនូវអំពើមិនសមរម្យ មិនគួរគប្បី ក្នុងភេទជាបព្វជិត ដាក់ជាចំណែកនៃគម្ពីរក្នុងព្រះពុទ្ធសាសន: មួយប៉ែកខាងវិន័យ ។

វិន័យបិដក គឺជាគម្ពីរខាងព្រះពុទ្ធសាសនាដែលបានចារិកទុកនូវពុទ្ធប្បញ្ញត្តិ និងពុទ្ធានុញាត។ ក្នុងវិន័យបិដកដែលបានចែកចេញជា ៥ គម្ពីរ គឺ អា., បា., ម., ចុ., ប. ៖

គម្ពីរមហាវិភង្គ (សៀវភៅភាគ១, ភាគ២, ភាគ៣ និង ភាគ៤) ដែលជាគម្ពីរមួយរៀបរាប់អំពីវិន័យរបស់ព្រះភិក្ខុសង្ឃទាំង ២២៧ សិក្ខា ។

គម្ពីរភិក្ខុនីវិភង្គ (សៀវភៅភាគ៥) ដែលអធិប្បាយនូវវិន័យទាំង ៣១១ សិក្ខាបទរបស់ភិក្ខុនី។

គម្ពីរមហាវគ្គ (សៀវភៅភាគ៦, ភាគ៧ និង ភាគ៨) ជាគម្ពីរដែលពណ៌នាអំពីរបៀបធ្វើសង្ឃកម្មផ្សេងៗរបស់ពួកពុទ្ធបរិស័ទ ។ ក្នុងគម្ពីរនេះមាន ១០ ខន្ធកៈ នៃ ២២ ខន្ធកៈ ដែលនៅសល់ ១២ ខន្ធកៈ ទៀតមានប្រាកដក្នុងគម្ពីរចុល្លវគ្គ។

គម្ពីរចុល្លវគ្គ (សៀវភៅភាគ៩, ភាគ១០ និង ភាគ១១) ជាគម្ពីរមានភាពប្រហាក់ប្រហែលនឹងគម្ពីរមហាវគ្គផ្សេងតែយក ១២ ខន្ធកៈ ក្រៅផ្សេងពី ១០ ខន្ធកៈ ក្នុងគម្ពីរមហាវគ្គតែប៉ុណ្ណោះ ។

គម្ពីរបរិវារៈ (ចាប់ពីសៀវភៅភាគ១២ និង ភាគ១៣) ជាគម្ពីរចុងក្រោយដែលបានធ្វើជាសំណួរចម្លើយ ចោទឆ្លើយអំពីបញ្ហាមានក្នុងគម្ពីរទាំង ៤ ខាងលើ។

សុត្តន្តបិដក ឬ ព្រះសូត្រ គឺជាឈ្មោះគម្ពីរក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាមួយផ្នែក ក្នុងចំណោមគម្ពីរព្រះត្រ័យបិដកទាំង ៣ ផ្នែក ។ គេចែកគម្ពីរក្នុងព្រះសូត្រជា ៥ ផ្នែក គឺ ទីឃនិកាយ, មជ្ឈិមនិកាយ, សំយុត្តនិកាយ, អង្គុត្តរនិកាយ និង ខុទ្ទកនិកាយ ។

ទីឃនិកាយ (Digha Nikaya) (សៀវភៅភាគ១៥ ដល់ភាគ១៩) គឺជានិកាយដែលមានសូត្រទាំងអស់ចំនួន ៣៤ សូត្រ មានព្រហ្មជាលសូត្រជាដើម និងត្រូវបានចាត់ចំណែកជា ៣ វគ្គ ។ និកាយនេះមានឈ្មោះថាទីឃនិកាយ ព្រោះជាទីប្រជុំ និងជាទីនៅរបស់សូត្រទាំងឡាយដែលមានខ្នាតវែង ។

មជ្ឈិមនិកាយ (Majjhima Nikaya) (សៀវភៅភាគ២០ ដល់ភាគ២៨) ជានិកាយដែលមានសូត្រ១៥២ សូត្រ មានមូលបរិយាយសូត្រជាដើម ។ ជានិកាយដែលមានខ្នាតកណ្តាល ចាត់ជា១៥វគ្គ។

សំយុត្តនិកាយ (Samyutta Nikaya) (សៀវភៅភាគ២៩ ដល់ភាគ៣៩) គឺជានិកាយដែលមានសូត្រ ៧.៧៦២ សូត្រ មានឱឃតរណសូត្រជាដើម ដែលត្រាស់ទុកដោយអំណាចនៃទេវតាសំយុត្តជាដើម។

អង្គុត្តរនិកាយ (Anguttara Nikaya) (សៀវភៅភាគ៤០ ដល់ភាគ៥១) គឺជានិកាយដែលមានសូត្រ ៩៥៥៧ សូត្រ មានចិត្តបរិយាទានសូត្រជាដើម ដែលត្រាស់ទុកដោយអំណាចនៃការបន្ថែមឡើង ចែកជាពួកៗ។

ខុទ្ទកនិកាយ (Khuddaka Nikaya) (សៀវភៅភាគ៥២ ដល់ភាគ៧៧) គឺជាចង្កោមព្រះសូត្រខ្លីៗ និង ជាសៀវភៅចុងក្រោយបំផុតក្នុងចំណោមគម្ពីរទាំង ៥ នៃគម្ពីរព្រះត្រៃបិដក ។ ព្រះត្រ័យបិដកភាសាខ្មែរ បានរៀងគម្ពីរទាំងឡាយនៅក្នុងនិកាយនេះចាប់តាំងពី សៀវភៅភាគ៥២ រហូតដល់ភាគ៧៧ ដែលបរិយាយអំពីប្រធានបទផ្សេង ដែលលើកឡើងដោយព្រះពុទ្ធ និង សាវ័កសំខាន់ៗរបស់ព្រះពុទ្ធ ។ សៀវភៅ “ប្រវត្តិពុទ្ធសាសនា នៅប្រទេសឥណ្ឌា ” (A History of Indian Buddhism), សាស្ត្រាចារ្យ ហ៊ីរ៉ាកាវ៉ា អាគីរ៉ា (Hirakawa Akira, 1915-2002) បានលើកឡើងថា គម្ពីរខុទ្ធកនិកាយ បង្ហាញឲ្យឃើញនូវការគោរពដំណាក់កាលនៃការចងក្រងគម្ពីរព្រះត្រៃបិដក ក្នុងនោះបណ្តាឯកសារថ្មីៗមិនត្រូវបានគេយកទៅដាក់បញ្ចូលក្នុងគម្ពីរដើមទាំង ៤ នៃសុត្តន្តបិដកទេ គឺគេយកមកចងទុកក្នុងគម្ពីរខុទ្ទកនិកាយ ។ គម្ពីរដើមទាំង ៤ នៅក្នុងសុត្តន្តបិដក គឺ ទីឃនិកាយ (Digha Nikaya), មជ្ឈិមនិកាយ (Majjhima Nikaya), សំយុត្តនិកាយ (Samyutta Nikaya) និង អង្គុត្តរនិកាយ (Anguttara Nikaya) ។

ហេតុដែលនាំអោយព្រះអង្គសំដែងព្រះសូត្រ មាន៤ប្រការគឺ

អត្តជ្ឈាសយ ប្រព្រឹត្តទៅតាមព្រះអធ្យាស្រ័យរបស់ព្រះអង្គ។ ក្នុងបណ្តាហេតុ៤ប្រការនេះ ព្រះសូត្រណាដែលអ្នកដទៃមិនបានទូលអារាធនា ព្រះអង្គត្រាស់ទេសនាដោយព្រះអធ្យាស្រ័យរបស់ព្រះអង្គឯងតែម្យ៉ាង (មាន អាកង្ខេយ្យសូត្រ វត្ថសូត្រ មហាសតិប្បដ្ឋានសូត្រ មហាសឡាយតនវិភង្គសូត្រ អរិយវង្សសូត្រ ជាដើម) ឈ្មោះថា មានហេតុដែលទ្រង់តាំងឡើងអោយប្រព្រឹត្តទៅតាមព្រះអធ្យាស្រ័យរបស់ព្រះអង្គ។

បវជ្ឈាសយ ប្រព្រឹត្តទៅតាមអធ្យាស្រ័យរបស់អ្នកដទៃ។ គឺទ្រង់សម្លឹងមើលឧបនិស្ស័យ អធ្យាស្រ័យ ការពេញចិត្ត ការចូលចិត្ត អភិនិហារ នឹងភាវៈដែលនឹងត្រាស់ដឹងបានរបស់ជនពួកដទៃ ថាគួរសម្តែងធម៌បែបណាដើម្បីអាចញុំាងជនទាំងនោះអោយសម្រេចមគ្គផលបាន។

បុច្ឆាវសិក ប្រព្រឹត្តទៅដោយអំណាចនៃការសួរ។ ពួកបរិស័ទទាំងឡាយ ចូលទៅគាល់ព្រះមានព្រះភាគដោយចំងល់ណានីមួយ ហើយបានទូលសួរដល់ព្រះអង្គ ទ្រង់ក៏សម្តែងធម៌ទេសនាទៅតាមអំណាចនៃការសួរនោះ។

អគ្គុប្បត្តិក ប្រព្រឹត្តទៅដោយហេតុដែលកើតឡើង។ គឺពេលដែលព្រះមានព្រះភាគ ទ្រង់អាស្រ័យហេតុការណ៍ដែលកើតឡើង ទើបត្រាស់ទេសនា។

ព្រះត្រៃបិដក បាលី-ខ្មែរ របស់វិជ្ជាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ [១]

អានឬស្តាប់នៅគេហទំព័រ ព្រះធម៌សម្រាប់ខ្មែរ [២]

អដ្ឋកថា សុមង្គលវិលាសិនី (ពុទ្ធសករាជ ២៥៥៣)

ព្រះត្រៃបិដកជាភាសា ថៃ [៣]

គេហទំព័រពុទ្ធសាសនាជាភាសា អង់គ្លេស [៤]

គេហទំព័រពុទ្ធសាសនាជាភាសា អង់គ្លេស [៥]

ឯកសារ ខុទ្ទកនិកាយ របស់វិគីភីឌា ជាភាសា អង់គ្លេស [៦]

អភិធម្មបិដក ប្រមូលចងក្រងពុទ្ធវចនៈក្រុមអភិធម្ម ពោលគឺ មូលដ្ឋានគ្រិះនៃធម៌ និង សេចក្តីអធិប្បាយដែលជាមូលវិជ្ជា ដែលមិនជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងបុគ្គល ឬ ហេតុការណ៍ផ្សេងៗឡើយ ។ គម្ពីរអភិធម្ម ត្រូវបានបែងចែកចេញជា ៧ គម្ពីរ ។ វិធីចងចាំសៀវភៅទាំងនោះ គឺទន្ទេញអក្សរកាត់តំណាងឈ្មោះគម្ពីរ ពោលគឺ សំ វិ ធា បុ ក យ ប ។

សង្គណី ឬ ធម្មសង្គណី (Dhammasangani, Enumeration of Factors) ៖ ប្រមូលខនៃធម៌ជាក្រុុមៗ រួចហើយធ្វើការអធិបាយខនីមួយៗ ។

វិភង្គ (Vibhanga, Analysis) ៖ ជ្រើសយកកងធម៌សំខាន់ៗធ្វើជាប្រធានរឿង រួចហើយបែងចែកចេញជាសេចក្តីអធិប្បាយចង្អុលបង្ហាញយ៉ាងលំអិត ។

ធាតុកថា (Dhatukatha, Discussion of Elements) ៖ សង្គ្រោះខនៃធម៌ផ្សេងៗចូលទៅក្នុងខន្ធ អាយតនៈ និង ធាតុ ។

បុគ្គលបញ្ញតិ (Puggalapannatti, Descriptions of Individuals) ៖ បញ្ញតិអត្ថន័យរបស់បុគ្គលប្រភេទផ្សេងៗ តាមគុណធម៌ដែលមាននៅក្នុងបុគ្គលម្នាក់ៗ ។

កថាវត្ថុ (Kathavatthu, Points of Controversy) ៖ ថ្លែង និង វិនិច្ឆ័យទស្សនៈរបស់និកាយផ្សេងៗ នៅសម័យសង្គាយនាលើកទី ៣ ។

យមក (Yamaka, The Pairs) ៖ លើកយកមេកងធម៌មកវិនិច្ឆ័យដោយវិធីចោទឆ្លើយ ដោយការតាំងសំណួរជាគូៗ ។

បដ្ឋាន ឬ មហាបករណ (Patthana, Foundational Conditions, Relations) ៖ អធិប្បាយបច្ច័យ ២៤ សំដែងអំពីសម្ព័ន្ធនៃធម៌ទាំងឡាយដោយពិស្តារ ។

ធម្មសង្គណីកែប្រែ

ភាគ៧៨

ភាគ៧៩

វិភង្គកែប្រែ

ភាគ៨០